آیین یلدا، درهفدهمین نشست کمیته بین‌الدولی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو در آذرماه ۱۴۰۱، به عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست میراث جهانی بشریت به ثبت رسید و یلدای امسال، سومین سالگرد این رخداد ارزشمند است.
** شب یلدا، نمادی از همنشینی، صلح و امید
شب یلدا، بلندترین شب سال، نه‌فقط رویدادی تقویمی که نمادی از همنشینی، صلح و امید است. شبی که در خانه‌های ایرانی، چراغ دوستی‌ها روشن‌تر و سفره‌های محبت گسترده‌تر می‌شود. در این شب، پیوندهای خانوادگی، بزرگداشت بزرگان، رفع کدورت‌ها، و تجدید عهد با ارزش‌های مشترک فرهنگی، نقشی ماندگار دارد.
***فلسفه یلدا
یلدا برگرفته از واژه‌ای سریانی است و مفهوم آن «میلاد» است؛ ایرانیان باستان این شب را شب تولد الهه مهر «میترا» می‌پنداشتند و به همین دلیل این شب را جشن می‌گرفتند؛ در این راستا، شاعران زیادی به بهره از این سنت دیرینه روی آورند؛ در واقع، یکی از بهره‌های شعر به ویژه قصیده و قطعه، انعکاس بخشی از فرهنگ جاری زمان شاعر از قبیل زبان، آداب و سنن ملی و پیشینه فرهنگی و تاریخی است و از یلدا در آثار منوچهر دامغانی تا هوشنگ ابتهاج، سخن به میان آورده شده است.
این آیین، نمادی از پیروزی روشنایی بر تاریکی و امید بر یأس است. از این رو، زرتشتیان و ایرانیان کهن، شب یلدا را به نیایش اهورامزدا و گردهمایی خانوادگی اختصاص می‌دادند.
یلدا، فرصتی است برای صله‌رحم و دوری از انزوا. در این شب، خانواده‌ها کنار یکدیگر جمع می‌شوند و با خاطره‌گویی و همنشینی، پیوندهای عاطفی خود را تقویت می‌کنند. آیین یلدا، سنت رفع کدورت‌ها و تجدید دوستی‌ها را یادآوری می‌کند. همچنین با تأکید بر استفاده از صنایع دستی و هنرهای سنتی، نقشی مهم در حفظ هنرهای بومی ایفا می‌کند.
شب یلدا، جشن نور و زندگی است. این آیین کهن، نمادی از وحدت در عین تنوع فرهنگی است و به‌عنوان میراثی ناملموس، هویتی مشترک برای همه ایرانیان رقم زده است. یلدا، نه‌تنها شبانه‌روز تقویم، بلکه فرصتی برای بازآفرینی پیوندها و تقویت همبستگی ملی است. این شب، فرصتی برای تداوم میراث گذشته و پیوند آن با فردای روشن است؛ شبی که به ما می‌آموزد چگونه در دل تاریکی، به روشنی امید داشته باشیم.
** دی ماه خدا
دی ماه در اوستا به عنوان «دتهوش» Dathush یا «دذوه» Dadhvah و در عبری به معنای خداوند آمده؛ در واقع دی را ماه خدا نیز می‌نامند و ابوریحان بیرونی در التفهیم آورده است که نخستین روز زمستان را خرم روز می‌نامیدند و جشن می‌گرفتند؛ حتی روزهای فراوان دیگری در دی ماه وجود داشت که جشن گرفته می‌شد؛ برای مثال در اصفهان، هفت روز جشن وجود داشته که به آن کژین می‌گفتند. در کردستان پانزدهم دی را جشن می‌گرفتند.
یلدا ریشه در آیین و فرهنگ و آداب و رسوم ایرانیان دارد و در پهنه ایران هر کجا که باشد یلدا رنگ و بوی خود را دارد. خبرگزاری صدا و سیما در گزارشی به بیان بخشی از این آداب و رسوم پرداخته و آورده:
** یلدا در آذربایجان
مردم آذربایجان در شب یلدا به خانه یکدیگر سر می‌زنند و کینه‌ها را کنار می‌گذارند. خوردن هندوانه اهمیت زیادی دارد؛ چرا که بر اساس گفته‌های قدیمی باعث می‌شود سرمای استخوان سوز زمستان را حس نکرده و نسبت به آن مقاوم باشند. همچنین در این شب به خوردن برنج سفید پخته شده مشغول می‌شوند که نماد برکت و روزی است. سفره‌های یلدایی با خوراکی‌هایی چون «چورک» (نان محلی)، «قارقا دنه‌سی» (تخمه کدو)، و هندوانه مزین می‌شود. شعرخوانی‌های محلی به زبان آذری نیز جزو رسوم اصلی این منطقه است.
انواع حلوا، آجیل، آش‌های محلی هم در این شب سرو می‌شود. حافظ خوانی از رسوم مهم در این شب بوده و از کوچک و بزرگ فال می‌گیرند تا درباره آینده پند و اندرزی را از حافظ شیرازی آویزه گوش خود کنند. داستان‌های قدیمی زیادی نیز درخصوص این روز وجود داشته که بزرگترها برای کوچکتر تعریف کرده تا سینه به سینه منتقل شود. کرسی و جمع شدن دور هم و نوای سازها و آوازهای محلی نیز در شب یلدا به گوش همه رسیده و شبی با محیط صمیمی‌تر را می‌سازد.
** شب یلدا در استان فارس؛ محفل شعر و ادب
در مناطق مختلف استان فارس هم همیشه سفره‌ی یلدایی به پا بوده و انواع خوراکی رایج مثل انار، هندوانه و آجیل در آن دیده می‌شود. از خوراکی‌های مخصوص شیراز در یلدا می‌توان به خرما، ارده، رنگینگ، انجیر، انواع آلو و قیصی اشاره کرد.
مردم این منطقه هم مانند منطقه زاگرس و استانهای مرکزی، قائل به چله بزرگه و چله کوچیکه هستند. چله بزرگه از روز اخر پاییز شروع شده و تا ده بهمن ادامه دارد. چله کوچیکه هم مربوط به 10 تا 30 بهمن ماه است. برف و سرمای چله کوچیکه بیشتر از چله بزرگه است.
مردم استان فارس بیشتر از نقاط دیگر ایران به حافظ ارادت داشته و در مراسمات خود با قرائت شعرهای او، نفس خود را گرم‌تر می‌کنند. یکی از رسوم قابل توجه در شهر شیراز فال کلوک است. این فال برای خانم‌هاست. در این روز هرکس در کوزه‌های مخصوص به نام کلوک یک وسیله یا نشانه‌ای قرار می‌دهد. سپس یک دختربچه باید به نوبت نشان‌ها را برداشته و بعد زنی که با شعر آشناست، به ازای هر نشانه یک شعر می‌خواند. این شعر فال هر فرد است که باید به شعر خود دقت نموده و مفهوم آن را کاوش کند.
** یلدا در خراسان:
مردم خراسان، شب یلدا را با شعرخوانی از شاهنامه و نقل داستان‌های حماسی گرامی می‌دارند. خوراکی‌هایی چون «چنگمال» (نوعی دسر خرمایی) و «لبو» زینت‌بخش سفره‌هاست. همچنین آیین «کف‌زنی» که تهیه نوعی شیرینی سنتی است، از رسوم جذاب این منطقه است.
** شب یلدا در سیستان و بلوچستان؛ منحصر به فرد و شاد
در سیستان و بلوچستان، خوراکی‌هایی مانند «خرما»، «حلوا ارده» و «نان تیموش» (نوعی نان محلی) در سفره‌های یلدایی قرار دارد. مردم این منطقه، با نقل داستان‌های قدیمی و شعرخوانی از اشعار مولوی، این شب را سپری می‌کنند.
در این منطقه از ایران، آوازهای محلی پایه اصلی مراسمات هستند. همه اعضای خانواده از هرجایی که هستند در خانه بزرگتر خاندان جمع شده و مشغول خوش و بش می‌شوند. معمولا در این شهر شب یلدا را به نام شب چله می‌شناسند. نشستن دور کرسی، دعا و نیایش و بازگویی داستان‌های قدیمی به نام (چاک چاکر) این شب را به یاد ماندنی‌تر می‌کند.
بازی‌های متنوعی هم در یلدا اجرا می‌شود. چوک بازی یکی از پرطرفدارترین بازی‌ها در این روز است. شرکت‌کنندگان چوک بازی بیشتر از دونفر هستند و بازی با چوب درخت خرما که به هشت قسمت تقسیم شده اجرا می‌شود. داستان‌های مختلف شاهنامه تحت عنوان مراسم (شاه نومه خوانی) هم در چنین شبی روایت می‌شود که یلدا را ارزشمندتر از همیشه می‌کند. معمولا در یلدای سیستان و بلوچستان خوراکی‌های محلی مثل دانکو، چنگال، کورهل، آش سبزوک، دلگ، شیرینک، دوشو و ستو صرف می‌شود.
** شب یلدا گیلک‌ها و مازنی‌ها؛ خوشمزه و اصیل
در شمال ایران، آیین‌های یلدا با انار، ازگیل، و برنج‌کبابی گرامی داشته می‌شود. مردم این منطقه در کنار قصه‌گویی و بازی‌های محلی، با خواندن اشعار نیما یوشیج و شاعران محلی، این شب را به یادماندنی می‌کنند.
شب یلدا در گیلان با تنوع زیادی از خوراکی‌ها برگزار می‌شود. انواع خوراکی مخصوص مثل (او کونوس) یا کونوس آب کرده، کاکا، ترشی محلی، کدو حلوایی پخته شده و لبو پخته شده در این روز بر سر سفره‌های یلدایی دیده می‌شود. از آداب و رسوم شب یلدای گیلک‌ها می‌توان به طناب بازی و کمربند بازی اشاره کرد که باعث می‌شود شب دلنشینی برای خانواده‌ها ساخته شود. در استان گیلان، شب یلدا برای تازه عروس‌ها اهمیت زیادی دارد؛ به همین خاطر همه خانواده در اولین شب یلدای مشترک به منزل تازه عروس رفته و هدیه‌های مختلفی به او تقدیم می‌کنند. از رسوم قدیمی یلدا در شب گیلان که دارد به فراموشی سپرده می‌شود، می‌توان به فال هندوانه اشاره کرد.
در این فال پوست هندوانه به چهار قسمت طولی تقسیم می‌شود. افرادی که نیت دارند و درمورد مسئله‌ای دو به شک هستند، این چهار پوست را به پشت سر خود پرت می‌کنند. اگر هر چهار پوست به سمت سبز بیفتد یعنی نیت پسندیده و خوب است و هرچقدر که تعداد پوست سفید بیشتر باشد، آن نیت نامناسب و غیرقابل قبول است.
** یلدا در کردستان و کرمانشاه: شیرین و به یادماندنی
در کردستان، شب یلدا با نقل قصه‌های حماسی کردی، بازی های بومی-محلی و موسیقی سنتی همراه است. خوراکی‌هایی چون «کلانه» (نوعی نان محلی) و «قورمه» (گوشت خشک‌شده) از اجزای اصلی سفره یلدا هستند. در کرمانشاه نیز، «شه‌چله» فرصتی برای بزرگداشت بزرگترها و تفأل به حافظ است.
این شب در این استان‌ها (شه چله یا شه زمسان) خوانده می‌شود. همه افراد در چنین روزی به منزل بزرگتر خانواده مثل پدربزرگ و مادربزرگ‌ها رفته و به آنها ادای احترام می‌کنند.
مردم این مناطق از شب‌های قبل خربزه‌ها در تفاله سرکه می‌خوابانند و ماحصل آن یعنی کالَک ترش را در سفره یلدایی خود جای می‌دهند. همچنین خوشه‌های انگور را از قبل نخ کرده تا برای شب یلدا خشک و آماده شود. غذاهای شب یلدا بخش خوشایندی برای همه افراد است. انواع دلمه‌ی برگ مو، بادمجان، فلفل و بادمجان در این شب به عنوان شام انتخاب شده که لذت یلدا را دوچندان می‌کند. همچنین افراد در حیاط آتش به پا کرده و به بازی و اواز می‌پردازند. بزرگتران خانواده هم به تازه عروس‌ها یا نوه‌ها هدیه داده و برایشان عاقبت خوشی خواستارند.
** شب یلدای لرها؛ پر سروصدا و شورانگیز
در میان لرها و بختیاری‌ها، یلدا با مراسم جالبی مانند «قاشق زنی» همراه است که در آن کودکان با خواندن اشعار محلی در کوچه ها و با ضربات قاشق حضور خود را به همسایه ها اعلام می‌کنند تا شیرینی و تنقلات دریافت کنند. خوراکی‌هایی مانند "کشکینه" (سوپ محلی)، آش کشک (با پوره کدو) و همچنین «کلگ» (کدو تنبل آب پز) و میوه های هندوانه و انار از اجزای ثابت سفره‌های شب یلدا هستند. پختن نان و کلوچه های محلی از جمله کلوچه شیرنی به نام «گرده شیری» از دیگر رسومات رایج این مناطق زاگرس نشین است. نقل قصه‌های محلی و سرگذاشت های قدیمی در کنار "کرسی‌های سنتی" گرما و شور خاصی به این شب می‌بخشد.
شب یلدا در خرم آباد لرستان به « اول قاره» مشهور است. از جذاب‌ترین رسوم شب یلدا که در لرستان و بختیاری ها می‌توان به نواختن ساز و نواهای شور انگیز اشاره کرد. در ابتدای شب کودکان و نوجوانان بر پشت بام رفته و با شعر و نوا به زبان محلی می‌گویند که امشب شب یلداست و حتی با سازهای محلی مشغول نواختن می‌شوند و از ابتدای شب شادی را مهمان خانه‌ها می‌کنند. از دیگر مراسم زبانزد این شب در لرستان می‌توان به پختن آش گندم‌شیر، فال چهل‌سرود، آویزان کردن شال از پشت بام منازل همسایه‌ها، شاهنامه‌خوانی و دادن هدایا به تازه عروسان و دختران خانواده اشاره کرد که معمولا والدین و بزرگان فامیل به آنها هدایایی می‌بخشند.
